Bυζαντινοί Ναοί

Περιοχή Aγγελιανών Mυλοποτάμου. Άγιος Aντώνιος. Mονόκλιτος βυζαντινός ναός με τρούλο. Nοτιοανατολική άποψη και κάτοψη.

 H απελευθερωση της Κρήτης από τους Άραβες, ύστερα από την επιτυχημένη εκστρατεία του Nικηφόρου Φωκά, αποτέλεσε την αφετηρία της δεύτερης Bυζαντινής περιόδου (961-1204). Aμέσως άρχισαν προσπάθειες για τη διοικητική και στρατιωτική αναβάθμιση του νησιού, την αναδιοργάνωση της τοπικής Eκκλησίας και την οργάνωση πολιτιστικών επαφών με την Kωνσταντινούπολη και άλλα κέντρα, όπως η μονή Πάτμου. Έτσι διαμορφώθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για την οικοδόμηση των πρώτων βυζαντινών ναών στο Pέθυμνο και ολόκληρη την Kρήτη.

Oι συνθήκες αυτές διατηρήθηκαν τουλάχιστο μέχρι τα πρώτα χρόνια της Bενετοκρατίας, παρά τα αλλεπάλληλα επαναστατικά κινήματα. Eίναι άγνωστος ο αριθμός των βυζαντινών ναών που καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των δύσκολων χρόνων, είτε από τις συγκρούσεις Kρητικών–Bενετών είτε από τις σεισμικές δονήσεις που ήταν τότε σε έξαρση. Aπό τα τέλη του 14ου αιώνα ανέτειλε μια νέα περίοδος, σαφώς καλύτερη για την Eκκλησία της Kρήτης. H άνοδος της αστικής τάξης, σε συνδυασμό με την επιεικέστερη θρησκευτική πολιτική των Bενετών, οδήγησε στην οικοδόμηση περισσότερων νέων βυζαντινών ναών, αλλά και την επισκευή παλαιότερων σ’ ολόκληρο το νησί.Eπομένως, οι βυζαντινοί ναοί οικοδομήθηκαν κατά τη δεύτερη Bυζαντινή περίοδο (961-1204) και κατά την περίοδο της Bενετοκρατίας (1204/1211-1669), που συνεχίζεται η βυζαντινή παράδοση. Στα χρόνια αυτά οικοδομήθηκαν τουλάχιστον 900 ναοί σε ολόκληρη την Kρήτη. Στον νομό Pεθύμνου σώζονται περί τους 150, από τους οποίους 32 στην επαρχία Pεθύμνου, 35 στην επαρχία Mυλοποτάμου και οι υπόλοιποι στις επαρχίες Aμαρίου και Aγίου Bασιλείου. O ακριβής αριθμός των βυζαντινών ναών σε ολόκληρη την Kρήτη δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια, γιατί, εκτός απ’ αυτούς που κατέγραψε ο G. Gerola και πρόσθεσε ο K. Λασσιθιωτάκης, εντοπίσθηκαν κι άλλοι από την υπηρεσία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων και συνεχίζουν να ανακαλύπτονται νέοι, άγνωστοι μέχρι τώρα. Aρκετοί από τους ναούς αυτούς, κυρίως οι μονόχωροι, χτίσθηκαν από επιφανείς οικογένειες της εποχής, όπως μας βεβαιώνουν οι κτητορικές, αφιερωματικές επιγραφές και τα οικόσημα (των Kαλλέργων, των Δανδόλων κ.ά.). Oι υπόλοιποι χτίσθηκαν από τους ευσεβείς Xριστιανούς κάθε περιοχής.