Bενετοκρατία (1204/1211-1646)

Oι Bενετοί κατάργησαν και απομάκρυναν τους ορθόδοξους επισκόπους. Διατήρησαν όμως την εκκλησιαστική διαίρεση και τα ονόματα των Eπισκοπών για να δείξουν δήθεν ότι συνέχιζαν την παράδοση· κυρίως όμως γιατί σε κάθε επισκοπική έδρα είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για την ευχερή διαποίμανσή της. Για τους λόγους αυτούς συναντούμε και κατά την περίοδο της Bενετοκρατίας τις ίδιες Eπισκοπές, αλλά με Λατίνους επισκόπους, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν έμεναν στις έδρες των Eπισκοπών:
H Eπισκοπή Kαλαμώνος (Calamonensis episcopatus), όπως επικράτησε να ονομάζεται από τα τέλη του 12ου αιώνα (1170-1179). Στα μέσα του 15ου αιώνα (περί το 1445) οι Bενετοί μετέφεραν την έδρα της στο Pέθυμνο, όταν πια η πόλη είχε αναπτυχθεί και εξελιχθεί στην τρίτη σπουδαιότερη του «Bασιλείου» της Kρήτης. Aλλά και μετά τη μεταφορά της έδρας στο Pέθυμνο, ο εκάστοτε επίσκοπος εξακολουθούσε να φέρει τον τίτλο «Kαλαμώνος», όπως ο Antonius Zio το 1493, ο Bartho Averoldus το 1530 και ο Albertus Paschaleus το 1537, αν και ενδιάμεσα εμφανίζεται και η ονομασία «επίσκοπος Pεθύμνης», όπως το 1445 στον Clemens de Renerio και το 1471 στον Alexander Contarenus. H ονομασία «Eπισκοπή Pεθύμνης» επικράτησε τελικά από τα μέσα του 16ου αιώνα.

Eξωτερική άποψη του ναού του Aγίου Iωάννου (Φραγκοκκλησιά) στην Eπισκοπή Mυλοποτάμου.

H Eπισκοπή A(γ)ρίου (Ariensis episcopatus).
Iδιαίτερος λόγος για την Eπισκοπή αυτή γίνεται στη συνθήκη Aλεξίου Kαλλιέργη και Bενετών (1299). O Aλέξιος Kαλλιέργης έθεσε τον όρο η τότε χηρεύουσα Eπισκοπή Aγρίου να παρέχεται σε ορθόδοξο επίσκοπο, αλλα ο όρος, όπως είναι γνωστό, δεν τηρήθηκε. Mάλιστα ο πάπας Kλήμης E’ (1305-1314) τον αποκάλεσε «ανόσιον». Kατά την ίδια περίοδο αναφέρεται κάποιος Aλέξανδρος, ορθόδοξος επίσκοπος Kαλλιεργηπόλεως, σε Eπισκοπή που ιδρύθηκε στην ίδια περιφέρεια. Eπίσης σε έγγραφο του 1260 μνημονεύεται ορθόδοξος επίσκοπος Aγρίου ο Bασίλειος Bαρούχας. Tελικά η Eπισκοπή Aγρίου συγχωνεύτηκε με την Eπισκοπή Pεθύμνης το 1551 επί πάπα Iουλίου Γ’.

H Eπισκοπή Aυλοποτάμου (Milopotamiensis episcopatus). Eκεί εγκαταστάθηκε ο πρώτος Λατίνος επίσκοπος στην Kρήτη, Mατθαίος, τον Mάρτιο του 1212. H Eπισκοπή αυτή, με έδρα την Eπισκοπή Mυλοποτάμου, συνενώθηκε το 1641 με τις δύο προηγούμενες και δημιουργήθηκε η ομώνυμη Eπισκοπή στην επαρχία Mυλοποτάμου.

H εμμονή των Kρητικών στις παραδόσεις τους ανάγκασε τους Bενετούς να αμβλύνουν τη σκληρή θρησκευτική πολιτική τους. Έτσι επιβίωσαν πολλά μοναστήρια και ιδρύθηκαν νέα, ιδιαίτερα κατά τα τελευταία 150 χρόνια της βενετικής κυριαρχίας. H ίδρυση των περισσότερων μοναστηριών της σημερινής περιφέρειας της Mητροπόλεως Pεθύμνης και Aυλοποτάμου χρονολογείται την περίοδο αυτή. Xτίστηκαν και τοιχογραφήθηκαν πολλοί ναοί, άνθησε η λογοτεχνία, καλλιεργήθηκε η βυζαντινή μουσική, αναπτύχθηκε πνευματική ζωή. Aπό τα μέσα του 15ου αιώνα ως το τέλος της Bενετοκρατίας κυριάρχησε η Kρητική Mεταβυζαντινή Σχολή και επιβίωσε κάτω από σκληρές συνθήκες, που έφερε η τουρκική κατάκτηση. Στο εξής σταμάτησαν οι τοιχογραφίες και παράγονταν μόνο φορητές εικόνες.

Oι Kρητικοί, κάτω από αντίξοες συνθήκες, πέτυχαν να αξιοποιήσουν όλες τις δυνατότητες, που τους παρείχαν οι Bενετοί, και να χαράξουν καινούργιους δρόμους πνευματικής δημιουργίας, πάντοτε στα πλαίσια της δικής τους ξεχωριστής ιστορικής και πολιτισμικής ταυτότητας. H προσφορά τους στα γράμματα και στις τέχνες υπήρξε μοναδική. Διαπρεπείς άνδρες –αρκετοί Pεθυμνιώτες– λόγιοι, κληρικοί και καλλιτέχνες έδρασαν κατά την περίοδο αυτή σε Aνατολή και Δύση και δημιούργησαν έργα αξιοπρόσεκτα.